Atencja: czym jest i dlaczego ludzie jej potrzebują?

Atencja w psychologii: czym jest potrzeba atencji?

Atencja (z łac. attentio, czyli „uwaga” / łac. attendere - „natężać uwagę”) to termin, który nieco oderwał się od łacińskiego źródłosłowu i oznacza dziś przede wszystkim szczególny szacunek, respekt bądź względy okazywane komuś lub czemuś. Właśnie tak tłumaczy słowo „atencja” definicja podana w Słowniku Języka Polskiego. Jednocześnie pojęcie to zyskało w ostatnim czasie szersze znaczenie, które wynika nie tyle z powrotu do łaciny, co z inspiracji językiem angielskim. Ang. attention kieruje nas z powrotem w stronę uwagi, zainteresowania, troski i opieki – i właśnie tak rozumie atencję znaczny procent Polaków.

Tym samym „szukać atencji” znaczy mniej więcej tyle, co „szukać czyjejś uwagi”, a atencjusz czy atencjuszka, jak zwykła mawiać dzisiejsza młodzież, to po prostu osoby, które za wszelką cenę starają się znaleźć w centrum zainteresowania. Co ciekawe, podobnie rozumieją pojęcie atencji nauki na temat ludzkich zachowań, potrzeb i możliwości poznawczych, w tym psychologia i kognitywistyka.

Potrzeba atencji: potencjalne źródła

Atencja w psychologii jest zupełnie naturalnym zjawiskiem – jednostka ludzka ma silne pragnienie uwagi drugiego człowieka. Taka potrzeba atencji jest czymś integralnym i obecnym na każdym etapie życia – niezależnie od tego, czy jesteśmy młodzi czy starzy, chcemy czuć, że inni poświęcają nam czas, uważnie słuchają tego, co mówimy, troszczą się o nas. Wtedy czujemy się doceniani, potrzebni, zrozumiani. Jeśli ktoś podczas rozmowy z nami ucieka wzrokiem, nie słucha nas, przerywa lub łatwo się rozprasza, mamy dokładnie odwrotne odczucia: odnosimy wrażenie, że jesteśmy ignorowani, zbyteczni, lekceważeni.

Problemy zaczynają się wtedy, gdy dana osoba zaczyna szukać atencji tak intensywnie, że zachowuje się w sposób prowokacyjny czy wręcz agresywny. Takie objawy towarzyszą zwykle zaburzeniom osobowości i mogą wskazywać na osobowość histrioniczną. Chory nie tylko posiada silną potrzebę bycia w centrum uwagi, ale wręcz wymusza taki stan rzeczy.

Przyczyny nadmiernej potrzeby atencji nie są jednoznaczne. Psychologowie biorą pod uwagę różne możliwości. Zwiększona podatność na zaburzenia może mieć podłoże genetyczne (zdarza się, że podobne przypadki odnotowuje się wywiadzie rodzinnym), ale zupełnie nie musi. Specjaliści są zgodni co do tego, że jednym z najpowszechniejszych źródeł problemu są nieprzepracowane zjawiska z okresu dzieciństwa oraz dorastania. Za szczególnie niebezpieczne uznaje się bezkrytyczność rodziców oraz (wręcz przeciwnie) nagradzanie dziecka tylko za spełnianie własnych oczekiwań. U części pacjentów winne jest niewykształcenie się w okresie dojrzewania prawidłowych mechanizmów radzenia sobie ze stresem.

Atencja a stany depresyjne

Warto podkreślić, że przemożna potrzeba bycia w centrum uwagi uwagi jest ściśle związana z potrzebą dowartościowania się. Z kolei zaniżone poczucie własnej wartości jest nierzadko powiązane z depresją... Okazuje się, ze nadmierne pragnienie atencji, właściwe dla osobowości histrionicznej, współwystępuje zwykle z innymi problemami na tle psychicznym. Psychologowie wymieniają tutaj przede wszystkim:

• depresję, stany depresyjne i inne zaburzenia nastroju,
• zaburzenia lękowe,
• współtowarzyszące zaburzenia osobowości: borderline, osobowość zależna lub narcystyczna,
• anoreksja,
• uzależnienie od substancji psychoaktywnych.

Atencja: osobowość histrioniczna

Świadomość tego, co to znaczy atencja i kiedy potrzeba uwagi przekracza bezpieczną normę a zaczyna wskazywać na jednostkę chorobową, jest kluczowa przy diagnozowaniu osobowości histrionicznej. Tacy pacjenci skupiają na sobie zainteresowanie poprzez celowe, teatralne zachowania, obsesyjne podkreślanie własnej atrakcyjności, przesadną uwodzicielskość, prowokacyjną agresję. Nierzadko wypowiadają się w sposób egzaltowany, nadmiernie gestykulują, zmieniają poglądy tak, żeby przypodobać się otoczeniu i nieustannie kreują się na ludzi niezwykłych. Są to osoby od razu wyróżniające się w swoim otoczeniu, celowo zwracające na siebie uwagę. Gdy tej uwagi nie otrzymują, odczuwają nieproporcjonalny dyskomfort.

Osobowość histrioniczna może stanowić przeszkodę w kontaktach z drugim człowiekiem. Pacjenci mają tendencję do szybkiego skracania, czy wręcz przekraczania dystansu (nawet przy zawieraniu znajomości z obcą osobą). Szybko traktują przelotne relacje jak przyjaźnie; potrafią uwodzić i prowokować nie tylko partnerów, ale też współpracowników lub własnych domowników. Doskwierają im gwałtowne zmiany nastrojów,

Szacuje się, że ten rodzaj zaburzenia osobowości występuje znacznie częściej u kobiet, i że problem ten może dotyczyć nawet 3% ogólnej populacji. Leczenie opiera się głównie na psychoterapii, zwłaszcza psychodynamicznej. Tylko w najcięższych przypadkach, na przykład u pacjentów ze współwystępującą depresją lub zaburzeniami lękowymi, wdraża się również farmakoterapię.