Parentyfikacja, czyli kiedy dziecko staje się rodzicem. Przyczyny i skutki odwrócenia ról w rodzinie

W tym artykule:

1. Co to jest parentyfikacja?
2. Przyczyny parentyfikacji
3. Skutki parentyfikacji w dorosłym życiu
4. Jak radzić sobie z parentyfikacją?
5. Parentyfikacja a terapia
6. Książki o parentyfikacji

Parentyfikacja jest zjawiskiem polegającym na zamianie ról w rodzinie. Dziecko bierze na siebie rolę opiekuna, rodzic zaś pozwala, aby zajęło się ono jego problemami. Przez niektórych psychologów zjawisko to jest traktowane jako przemoc psychiczna, nie pozwala ono bowiem dziecku prawidłowo się rozwijać, a często sprawia również, że na skutek braku niezbędnej opieki i troski zupełnie traci ono poczucie bezpieczeństwa.

Co to jest parentyfikacja?

Zjawisko parentyfikacji może przybierać bardzo różnorodne formy. Niektórzy rodzice mogą wymagać ciągłego wsparcia od swoich dzieci na wszystkich poziomach życia, inny mogą sięgać po nie tylko w określonych formach lub momentach. Najczęściej wyróżnia się parentyfikację emocjonalną i instrumentalną.

Zobacz także:

Bezsilność – czym jest i jak się objawia? Jak działać mimo braku motywacji i przeciwności losu?

Bezsilność pojawia się w momencie, gdy czujemy, że nie mamy kontroli nad własnym życiem. Może to być uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi, na które nie mamy wpływu bądź wywodzić się z zaniżonej samooceny. Bezsilności można doświadczyć w pracy i życiu osobistym. Poznaj sposoby na to, jak sobie z nią poradzić i odzyskać poczucie sprawczości.

Nadmienić należy również, że nie każda forma pomocy, jaką dziecko udzieli swojemu opiekunowi, automatycznie uznana powinna być za parentyfikację. Ponadto komunikowanie dziecku swoich emocji lub potrzeb jest bardzo ważne, ponieważ uczy je tego, w jaki sposób to robić. W relacji rodzic-dziecko należy zachować jednak szczególną ostrożność. O parentyfikacji mówimy, dopiero kiedy:

• dziecko opiekuje się rodzicem przez dłuższy czas;
• dziecko lub nastolatek obarczony zostaje problemami dorosłego człowieka;
• zachowanie rodzica wpędza dziecko w poczucie odpowiedzialności za jego emocje;
• rodzic nie opowiada o swoich emocjach w konstruktywny sposób, aby dziecko lepiej zrozumiało jego położenie, lecz zrzuca je nimi, oczekując, że to ono zajmie się ich regulowaniem.

Parentyfikacja emocjonalna

Parentyfikacja emocjonalna ma miejsce, kiedy dziecko jest odpowiedzialne za emocje swojego opiekuna. Przetwarza je, opiekuje się nimi i często żyje w przekonaniu, że powinno zrobić wszystko, nawet kosztem siebie, aby jego rodzic czuł się dobrze, a jego nadrzędnym celem staje się zapewnienie mu komfortu. Poniżej wymieniamy kilka przykładów parentyfikacji emocjonalnej.

1. Rodzic zwierza się dziecku obarczając je problemami, o których nie powinno ono wiedzieć i które mogą zaburzyć jego poczucie bezpieczeństwa. Przykładem może być narzekanie na drugiego rodzica.
2. Rodzic oczekuje, że dziecko omówi za niego problem, który jest do rozwiązania, np. skonfrontuje się z drugim opiekunem.
3. Dziecko jest obarczane odpowiedzialnością za negatywne uczucia rodzica i uznaje za swój obowiązek rozładowanie napięcia.
4. Dziecko jest chwalone za altruistyczne zachowania lub poświęcenie własnego komfortu dla dobra ogółu, nawet jeśli robi to wbrew sobie.

Parentyfikacja instrumentalna

Parentyfikacja instrumentalna przybiera bardziej fizyczny wymiar. Mówimy o niej, kiedy dziecko opiekuje się rodzicami i/lub swoim rodzeństwem, prowadzi dom i martwi się o załatwienie codziennych, bieżących spraw. W tym wypadku nie powinniśmy uznawać za parentyfikację np. domowych obowiązków dopasowanych do wieku i możliwości dziecka, które uczą je odpowiedzialności. Aby lepiej rozpoznać, czym faktycznie jest parentyfikacja instrumentalna, wymieniamy kilka przykładów:

1. Rodzice uznają za oczywiste, że jedno z dzieci zajmie się pozostałymi i nie konsultują z nim prośby o opiekę nad rodzeństwem, często utrudniając mu realizację własnych obowiązków, naukę lub utrzymywanie relacji z rówieśnikami.
2. Dziecko jest odpowiedzialne za prowadzenie domu, spadają na nie obowiązki takie jak np. sprzątanie, gotowanie, robienie zakupów, płacenie rachunków czy planowanie domowego budżetu.
3. Dziecko bez pomocy innych dorosłych opiekuje się rodzicem, który jest niesamodzielny, niezależnie od tego, czy powodem tego stanu rzeczy jest choroba czy zwykłe lenistwo.
4. W skrajnych wypadkach rodzic może wręcz oczekiwać od dziecka, że będzie ono pracowało, kiedy wciąż znajduje się poniżej wieku, w którym można legalnie podjąć pracę, aby dokładać się w ten sposób do domowego budżetu.

Przyczyny parentyfikacji

Parentyfikacja jest zjawiskiem, które może przybierać różne formy, jednak, aby w pełni je zrozumieć, należy zacząć od przeanalizowania potencjalnych pobudek, jakie mogą kierować rodzicami, którzy przedwcześnie wystawiają swoje dzieci na zbyt dużą odpowiedzialność.

1. Niedojrzali emocjonalnie rodzice, którzy np. cierpią na syndrom Piotrusia Pana, mogą mieć ogromny problem z wzięciem odpowiedzialności za swoje dzieci.
2. To samo dotyczy rodziców, którzy z powodu choroby lub uzależnienia potrzebują od swoich dzieci więcej opieki, niż sami są zdolni im zapewnić.
3. Rodzice, którzy nie są zaradni życiowo, mają problem z utrzymaniem pracy lub mieszkania mogą wymagać od swoich dzieci dużego wsparcia.
4. Czasem dziecko musi wziąć na siebie część odpowiedzialności za prowadzenie domu z powodu biedy, trudnej sytuacji materialnej lub mieszkaniowej, lub nagłej zmiany poziomu życia z powodów, które nie zawsze zależne są od rodzica (np. katastrofa naturalna, śmierć w rodzinie, utrata pracy).
5. Parentyfikacja emocjonalna może nastąpić na skutek niedoboru miłości lub uwagi ze strony rodzica. Dziecko zaczyna szukać winy w sobie i w efekcie uznaje za swój obowiązek spełnienia wszystkich emocjonalnych potrzeb opiekuna.
6. Niekiedy z tego samego powodu starsze rodzeństwo może próbować zastąpić rodziców młodszym dzieciom, biorąc na siebie zadania, które wypełniać powinien dorosły opiekun.
7. Dzieci rozwodników niekiedy postawione zostają w roli mediatorów, od których oczekuje się zażegnania konfliktu między skłóconymi rodzicami.

Omawiając źródła parentyfikacji, nadmienić należy, że w zdecydowanej większości przypadków jest ona nieświadoma. Rodzice zwykle nie wiedzą, że popełniają błąd lub wręcz uważają, że działają na korzyść dziecka, z którego wyrośnie w przyszłości odpowiedzialna i empatyczna osoba.

Skutki parentyfikacji w dorosłym życiu

Parentyfikacja z dzieciństwa może odcisnąć trwałe ślady na psychice, przez co jej skutki często odczuwane są również na późniejszych etapach życia. Dorośli, którzy doświadczyli parentyfikacji, mogą przejawiać niektóre wymienionych niżej cech.

1. Trudno jest im zaakceptować, że ludzie w ich otoczeniu mogą doświadczać negatywnych emocji. Narzekanie, kłótnie lub konflikty sprawiają, że niemal odruchowo wchodzą w rolę mediatora i starają się załagodzić spór.
2. Mogą mieć problemy z wyznaczaniem zdrowych granic i przestrzeganiem ich. Zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym pozwalają innym wejść sobie na głowę.
3. Często biorą na siebie zbyt dużą odpowiedzialność i zobowiązują się do wykonania zadań, którym ledwo dają radę podołać, lub nawet takich, które przekraczają ich możliwości.
4. Ich priorytetem jest dobro innych, często podczas planowania lub podejmowania decyzji zapominają o własnych potrzebach, a nawet celowo je umniejszają.
5. Czują się odpowiedzialni za rozwiązanie wszystkich problemów swoich przyjaciół, współpracowników lub członków rodziny.
6. Mogą doświadczać różnorodnych problemów emocjonalnych związanych z wystawieniem w dzieciństwie na bardzo duży stres. Często towarzyszą im depresja stany lękowe lub trudne uczucia jak lęk, wstyd, gniew czy poczucie winy.
7. Tożsamość takich osób kształtuje się zwykle w odniesieniu do innych ludzi. Z powodu ciągłej koncentracji na potrzebach i problemach innych, mogą mieć problem z określeniem, kim są jako samodzielne jednostki.
8. Z tego samego powodu osoby te są szczególnie narażone na toksyczne związki z ludźmi, którzy mogliby chcieć wykorzystać ich oddanie.

Zobacz także:

Medytacja oddechowa to podstawa. Jak oddychać podczas medytacji?

Medytacja oddechowa to prosta forma relaksacji. Skupienie się na oddechu pomaga wyciszyć emocje i odciąć się od zewnętrznych bodźców. To sposób na to, by poprawić samopoczucie, zyskać spokój przed snem lub zwiększyć koncentrację i uważność. Zobacz, jak medytować oddech, by otrzymać te wszystkie korzyści.

Jak radzić sobie z parentyfikacją?

Ofiary parentyfikacji często negują swoją krzywdę, ponieważ na skutek stałej koncentracji na innych, mogą nie mieć narzędzi do zajęcia się własnym problemem. Na szczęście istnieją rzeczy, które mogą zrobić. Oto niektóre z nich.

1. Przede wszystkim należy zacząć od skupienia się na sobie wbrew staremu nawykowi, który może podpowiadać, że to egoizm. Poświęć czas na zastanowienie się, czego właściwie chcesz, kim jesteś i jak chciałabyś być traktowana.
2. Lata spychania własnych uczuć na dno świadomości mogą sprawić, że nie będziesz umieć ich skutecznie rozpoznawać. Skup się więc na nauce własnych emocji i lepszym rozpoznawaniu stanów, w którym się znajdujesz.
3. Ucz się asertywności. Może to być bardzo trudne zwłaszcza na początku, ale z pewnością jest warte wysiłku. Nauka stawiania granic jest niezbędną umiejętnością, która pomoże ci chronić swoją energię.
4. Osoby, które doświadczyły parentyfikacji, są zwykle niepewne siebie. Pracuj nad zbudowaniem zdrowego i mocnego poczucia własnej wartości, które nie byłoby uzależnione od tego, co sądzą o to tobie inni ludzie.
5. Aktywnie rozwijaj swój indywidualizm i staraj się odkryć i zbudować własną tożsamość, która nie byłaby oparta na relacjach z innymi ludźmi, lecz wyłącznie na twojej relacji z samą sobą.

Parentyfikacja a terapia

Parentyfikacja może odcisnąć trwały ślad na psychice dziecka i na długie lata zniekształcić jego sposób postrzegania relacji i roli, jaką powinno w nich odegrać. Już samo zdanie sobie sprawy z tego, że spotkały cię podobne doświadczenia i zaakceptowanie ich może być bardzo uwalniające. W większości przypadków nie zmieni to jednak niewspierających schematów wyniesionych z domu.

Ponieważ samodzielne poradzenie sobie z tym problemem może być bardzo trudne, najlepszym sposobem na dokonanie zmian jest terapia. Terapia poznawczo-behawioralna, terapia w nurcie humanistycznym, lub zapisanie się do grupy wsparcia mogą pomóc ci zrzucić z siebie bagaż z przeszłości i nauczyć się dbać o siebie.

Książki o parentyfikacji

Temat parentyfikacji może być niezwykle trudny zarówno pod względem emocjonalnym, jak i pod kątem psychologicznych zależności. Jeśli pragniesz lepiej go zrozumieć, polecamy kilka książek, które mogą ci w tym pomóc. Niektóre z nich w całości poświęcone są właśnie parentyfikacja, inne rysują problem relacji z rodzicem w nieco szerszym kontekście.

• “Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie”, Katarzyna Schier;
• “Dorosłe dzieci niedojrzałych emocjonalnie rodziców. Jak uwolnić się od przeszłości i zacząć nowe życie”, Lindsay C. Gibson;
• “Doświadczenie parentyfikacji. Perspektywa biograficzna”, Barbara Chojnacka;
• “Jak wyzwolić się spod wpływu niedojrzałych emocjonalnie rodziców”, Lindsay C. Gibson;
• “Wychowani przez niedojrzałych emocjonalnie rodziców”, Lindsay C. Gibson;
• “Krytyczni, wymagający i dysfunkcyjni rodzice. Jak wyznaczać granice i budować zdrowe relacje”, David Allen.