Zwyczaje wigilijne wprowadzają cudowny, świąteczny klimat. Sprawdź, czy znasz je wszystkie

W tym artykule:

1. Skąd pochodzą zwyczaje wigilijne w Polsce?
2. Wigilijne zwyczaje związane z zasiadaniem do stołu
3. Zwyczaj 12 potraw wigilijnych
4. Ubieranie choinki świątecznej
5. Dzielenie się opłatkiem wigilijnym
6. Wigilijne tradycje i zwyczaje: puste miejsce przy stole
7. Śpiewanie kolęd
8. Sianko wigilijne
9. Zapalanie świecy wigilijnej
10. Ogień z kościoła
11. Szopka bożonarodzeniowa
12. Wręczanie prezentów na Boże Narodzenie
13. Pocałunek pod jemiołą
14. Wigilijne odwiedziny na cmentarzu
15. Wigilia: zwyczaje i przesądy o nieszczęściu
16. Mówiące zwierzęta
17. Łuska karpia w portfelu
18. Wróżby wigilijne o szukaniu miłości
19. Pierwsza gwiazdka

Wigilia to niezwykły czas w roku. Podczas uroczystej kolacji następuje dzielenie się opłatkiem – życzymy sobie wszystkiego, co najlepsze i wybaczamy błędy. Ten dzień ma wiele zwyczajów, które warto znać, by dowiedzieć się więcej o naszych przodkach. Choć nie we wszystkie wierzymy, warto przyjrzeć im się z bliska. Oto najbardziej znane zwyczaje wigilijne.

Skąd pochodzą zwyczaje wigilijne w Polsce?

Dzień wigilijny bogaty jest w zwyczaje, które, jak wierzono, posiadały magiczną moc. Swój rodowód znajdują one w lokalnych, jeszcze przedchrześcijańskich wierzeniach. Termin wigilia pochodzi od łacińskiego vigilia i znaczy czuwanie, nocne czuwanie. Czasownik vigilo, vigilare znaczy tyle co nie spać, spędzać noc na czuwaniu, być przezornym i ostrożnym, troskliwym, pilnować. Ludowy, przedchrześcijański rodowód wielu zwyczajów sprawia, że w sposobach obchodzenia Bożego Narodzenia mieszają się symbole religijne i pogańskie przesądy. Zarówno jedne, jak i drugie nadają tym świętom szczególny koloryt i znaczenie. A wspólnie tworzą wyjątkową tradycję.

Zimowe święta wiążą się z czasem przesilenia zimowego, które przypada około 22 grudnia. Było to wydarzenie szczególnie ważne dla pogan. Od tego momentu noc staje się coraz krótsza, a dzień – dłuższy. Z tymi pradawnymi słowiańskimi wierzeniami związanych jest wiele wigilijnych wróżb. Między innymi ta odnosząca się do sianka pod obrusem. Dawniej gospodarze rozścielali na podłodze siano, by zapewnić sobie pomyślność i okazać szacunek duchom przodków. Z tego pradawnego zwyczaju narodziła się wigilijna wróżba z siankiem i wyciąganiem źdźbła, które wskazywało na pomyślność, miłość lub pecha.

Świadomość tego podwójnego pochodzenia polskich zwyczajów świątecznych pozwala lepiej zrozumieć ich symbolikę i znaczenie. W ten dzień dokładamy szczególnych starań, aby okazywać sobie wzajemnie życzliwość. Wierzymy, że pomoże nam to w podobnej atmosferze przeżyć kolejny rok. Przepowiednie wigilijne, które są reliktem pogańskich rytuałów, wskazują co może spotkać nas w nadchodzących dwunastu miesiącach. Przetrwał też przesąd, że jeśli w wigilijny poranek pierwszym gościem w domu będzie młody chłopiec, przyniesie to szczęśliwy rok. W mniejszym stopniu Polacy pielęgnują tradycję umieszczania w jednym uszku w barszczu grosika – ten, kto na niego trafił, w nadchodzącym roku miał zapewnione szczęście i bogactwo. Niektórzy z nas nadal przechowują w portfelu łuski z wigilijnego karpia, które mają przynieść pomyślność i powodzenie finansowe.

Poznaj najważniejsze zwyczaje i tradycje wigilijne.

Wigilijne zwyczaje związane z zasiadaniem do stołu

Wedle zwyczaju znanego jeszcze w dawnej Polsce, zasiadamy do stołu według starszeństwa. Jest to stara tradycja, mająca zapewnić, że pożegnamy się z tym światem właśnie w takiej kolejności. Coraz częściej jednak odchodzi się od niego na rzecz bardziej „zachodniego” sposobu usadzania gości przy stole.

Modlitwa przed kolacją

W wielu polskich domach Wigilia rozpoczyna się wspólną modlitwą. Często odczytuje się również fragment Ewangelii o narodzinach Chrystusa, wspominając przyjście na świat naszego zbawiciela. Ta tradycja wprowadza atmosferę skupienia i jedności, a także jest wyrazem wdzięczności wobec Boga za mijający rok.

Zwyczaj 12 potraw wigilijnych

W zależności od regionu i tradycji rodzinnych, zestaw wigilijnych potraw jest różny, ale zwyczajowo na stole powinny znaleźć się wszystkie płody ziemi. Podaje się 12 potraw wigilijnych. Ta liczba symbolizuje wszystkich apostołów. Można zmniejszyć liczbę dań, ale wtedy musi być ona nieparzysta, np. dziewięć czy siedem. Polski zwyczaj wigilijny głosi, że spróbowanie każdej potrawy ma zapewnić szczęście przez cały rok. Najpopularniejsze polskie dania na Wigilii to:

• czerwony barszcz z uszkami,
• zupa grzybowa,
• ryba pod różnymi postaciami,
• kutia, pierogi z kapustą i grzybami,
• kulebiak,
• kompot z suszonych owoców.

Warto pamiętać o tym, że nie wszystkie potrawy są odpowiednie dla dzieci (chociażby te przygotowane z grzybów) oraz kobiet w ciąży.

Wigilijna wieczerza ma charakter postu

Tradycyjna kolacja wigilijna w Polsce jest postna, co odzwierciedla dawne obyczaje oraz katolicką tradycję zachowywania postu przed wielkimi świętami. Na stołach pojawiają ryby, barszcz z uszkami, pierogi, kapusta z grzybami i tym podobne dlatego, że nie zawierają mięsa. Postność wieczerzy ma wyrażać pokorę, duchowe oczyszczenie i przygotowanie na narodziny Chrystusa. To okazja do pielęgnowania tradycji kulinarnych, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Ubieranie choinki świątecznej

W wielu kulturach drzewo, zwłaszcza iglaste, jest uważane za symbol życia, trwania i płodności. Choinka jest uznawana za jeden z najbardziej popularnych i rozpoznawalnych symboli Bożego Narodzenia.

Jako drzewko bożonarodzeniowe pojawiło się na przełomie XV i XVI wieku. Prawdopodobnie już wcześniej występowało jako rajskie drzewo poznania dobra i zła w misteriach o Adamie i Ewie. Te religijne przestawienia były wystawiane w wigilię Bożego Narodzenia. Do Polski choinkę przenieśli niemieccy protestanci na przełomie XVIII i XIX wieku (w okresie zaborów) i początkowo spotykana była jedynie w miastach. Choinka jako symbol Bożego Narodzenia oznacza odradzanie się. Niegdyś jabłka zawieszane na gałązkach symbolizowały biblijny owoc, orzechy zawijane w sreberka miały nieść dobrobyt i siłę. Papierowe łańcuchy przypominały o zniewoleniu grzechem bądź oznaczały rodzinne więzi.

Dzielenie się opłatkiem wigilijnym

Dzielenie się opłatkiem to symbol pojednania i miłości, który rozpoczyna wigilijną ucztę. Tradycja ta, sięgająca początków chrześcijaństwa, jest charakterystyczna dla Polaków, Słowian, Włochów, Litwinów, Ukraińców, Czechów i Słowaków, ale w wielu innych krajach pozostaje nieznana. Na przykład w Niemczech Wigilia kojarzy się bardziej z sałatką ziemniaczaną, pieczonymi kiełbasami czy kiszoną kapustą. Według dawnych wierzeń osoba, która pierwsza podzieli się z tobą opłatkiem, będzie w kolejnym roku szczególnie bliskim przyjacielem.

Wigilijne tradycje i zwyczaje: puste miejsce przy stole

Wolne miejsce przy wigilijnym stole zostawiamy najczęściej dla samotnego człowieka albo zbłąkanego wędrowca, który tej nocy może zapukać do naszych drzwi. Ale to nie jedyna interpretacja tego wigilijnego zwyczaju.

W wielu domach puste miejsce przy stole wigilijnym jest przygotowywane dla bliskich, który w tym roku odeszli i nie mogą spędzić z nami Wigilii. Z tego samego powodu niektórzy zabierają potrawy wigilijne ze stołu dopiero po pasterce – wierzy się, że podczas gdy rodzina przebywa w kościele, do stołu zasiadają dusze zmarłych.

Śpiewanie kolęd

Początki kolęd sięgają jeszcze czasów rzymskich i początkowo były związane z obchodami święta Kalendae, które od 153 roku przed Chrystusem było oficjalnym początkiem nowego roku kalendarzowego. Z tej okazji Rzymianie wręczali sobie prezenty i śpiewali pieśni. Zwyczaje te zachowały się w tradycji chrześcijańskiej i zostały powiązane z Bożym Narodzeniem. W polskim kościele śpiewanie kolęd zaczyna się w Wigilię i trwa aż do pierwszej niedzieli po 6 stycznia. A czasem nawet do Święta Ofiarowania Pańskiego, obchodzonego 2 lutego. Do najpopularniejszych kolęd w Polsce zalicza się:

• Cichą noc;
• Do szopy, hej pasterze;
• Bóg się rodzi;
• Wśród nocnej ciszy;
• Przybieżeli do Betlejem;
• Pójdźmy wszyscy do stajenki;
• Lulajże Jezuniu.

Sianko wigilijne

Ten stary polski zwyczaj wywodzi się jeszcze z czasów pogańskich, ale od wieków jest związany z tradycją chrześcijańską. Siano na wigilijnym stole pojawia się na pamiątkę stajni, która była miejsca narodzin Chrystusa. Oprócz włożenia go pod obrus, na wielu polskich wsiach w dniu Wigilii w kącie ustawiano też snop siana lub rozsypywano słomę na podłodze. Po kolacji wigilijnej nadchodziła pora na wróżbę. Trzeba wyciągnąć jedno źdźbło ze snopka lub spod obrusa.

A co zrobić z siankiem wigilijnym? Dawniej gospodarz podawał go zwierzętom w zagrodzie. Współcześnie wiele osób decyduje się na to, aby je zakopać bądź spalić. Warto pamiętać o tym, aby zachować przy tym należytą ostrożność.

Zapalanie świecy wigilijnej

Stawianie i zapalanie świecy na stole wigilijnym to zwyczaj, który narodził się w Holandii. W uroczysty wieczór przed wejściem do każdego domu ustawiano lampion, często bogato zdobiony. Czasem zamiast niego zaczęto wykorzystywać zwykłą świecę. Światło miało być znakiem zaproszenia Marii i Józefa do rodziny, aby Jezus narodził się w każdym domu. Oświetlało więc drogę i zapraszało gości.

Ogień z kościoła

Na Podhalu oraz w niektórych innych regionach Polski istnieje piękny i głęboko symboliczny zwyczaj przynoszenia ognia z kościoła do domu w wigilijny wieczór. Jest to tradycja związana z religijnym znaczeniem świąt, a zapalony od kościelnej świecy płomień symbolizuje światło Chrystusa – światłość, która rozprasza mrok grzechu i śmierci. Wierni, uczestniczący w wieczornej mszy lub Pasterce, zabierali ogień do swoich domów, by oświetlić nim świąteczny stół oraz wnieść do swojego życia duchowe błogosławieństwo.

Dawniej wierzono, że przyniesiony płomień ma moc ochronną. W tradycji ludowej ogień często kojarzono z siłą oczyszczającą i odstraszającą złe moce. W kontekście Wigilii płomień nie tylko chronił domowników, ale także symbolizował pokój, harmonię i nadzieję na nowy początek. W wielu domach pilnowano, by ogień przyniesiony z kościoła nie zgasł przez całą Wigilię, co miało zapewnić ciągłość błogosławieństwa na nadchodzący rok.

Szopka bożonarodzeniowa

Zwyczaj ustawiania z figurek sceny Bożego Narodzenia, zwanej szopką, lub chociaż samego żłobka z sianem i leżącą w nim figurką Dzieciątka, sięga XIII wieku. Pozwala wyobrazić sobie miejsce narodzenia Jezusa. Szopka świąteczna ustawiana jest zazwyczaj pod choinką lub w innym widocznym miejscu w domu. Figurki do szopki przedstawiają:

• Józefa i Maryję;
• Dzieciątko Jezus;
• Trzech Mędrców ze Wschodu;
• Gwiazdę Betlejemską;
• Anioły;
• Pastuszków oddających hołd Jezusowi;
• Osłów, wołów i owiec.

Wręczanie prezentów na Boże Narodzenie

Zwyczaj obdarowywania się prezentami na Boże Narodzenie ma swoje korzenie w rzymskich Saturnaliach – święcie ku czci Słońca. W różnych krajach tradycja ta przybiera różne formy: w Niemczech upominki przynosi Christkind (Dzieciątko Jezus) lub Święty Mikołaj z towarzyszącym mu diabłem, w Rosji – Dziadek Mróz, a we Włoszech wiedźma Befana. W Polsce prezenty pojawiają się w wigilijny wieczór pod choinką, za sprawą świętego Mikołaja.

Pocałunek pod jemiołą

Całowanie pod jemiołą to niezwykle romantyczny gest. Może zagwarantować szybki ślub – albo szeroko rozumianą pomyślność (szczególnie jeśli jemioła ma przynajmniej trzy gałązki, obowiązkowo z białymi owocami). Jednym z najbardziej popularnych wierzeń jest przekonanie, że jaka Wigilia, taki cały rok. Dlatego warto okazywać sobie miłość i przyjaźń oraz wystrzegać się kłótni. Nie należy też celowo unikać pocałunków pod jemiołą, gdyż to z kolei może sprowadzić nieszczęście. Jemioła na święta to także piękna dekoracja. A co zrobić z rośliną po świętach? Najlepiej ją zasuszyć i wyrzucić dopiero przed następnymi świętami. Jeśli dla kogoś to zbyt wiele czasu, można pozbyć się jemioły w święto Trzech Króli.

Wigilijne odwiedziny na cmentarzu

W niektórych regionach Polski tradycja Wigilii obejmuje odwiedzanie grobów bliskich. To wyjątkowy moment, w którym rodziny wspólnie udają się na cmentarz, aby zapalić znicze i przynieść świąteczne gałązki, takie jak świerk czy jodła, symbolizujące wieczność i nadzieję na życie po śmierci. Wigilijne odwiedziny na cmentarzu to wyraz pamięci o tych, którzy już odeszli, ale także sposób na wyrażenie wdzięczności za ich życie i obecność w rodzinnej historii.

Zapalanie światełka na grobie ma głęboką symbolikę – w kulturze chrześcijańskiej ogień reprezentuje światłość Chrystusa, która prowadzi dusze do nieba. Światło zniczy to także znak łączności z przodkami oraz modlitwa o ich zbawienie. Rodziny niejednokrotnie dzielą się w tym czasie refleksją nad ulotnością życia, wspominając radosne chwile spędzone z bliskimi, którzy już odeszli.

Wigilia: zwyczaje i przesądy o nieszczęściu

Są pewne czynności, których w Wigilię wykonywać nie należy. Zalicza się do nich takie obowiązki, jak:

• pranie;
• szycie;
• pozbywanie się śmieci.

To zwyczaje z dawnych czasów, ale wciąż przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wiele osób wierzy, że może to sprowadzić nieszczęście. Jeśli myślisz o zamążpójściu, uważaj też na zamiatanie. Jeden z przesądów na Wigilię głosi, że bezpiecznie jest to robić tylko w kierunku od drzwi, aby nie odganiać od siebie potencjalnych kandydatów.

Mówiące zwierzęta

Jednym z najciekawszych wierzeń związanych z Wigilią jest przekonanie, że zwierzęta tej nocy zyskują dar mowy. Wierzono, że rozmawiają, gdy domownicy śpią i mogą zdradzić tajemnice przyszłości. Wiara w to wynika z głębokiego szacunku do zwierząt, postrzeganych jako towarzysze życia codziennego. W końcu towarzyszyły one Jezusowi przy jego narodzinach. Gospodarze tego dnia szczególnie o nie dbali, wierząc, że dobre traktowanie przyniesie im urodzaj i pomyślność.

Łuska karpia w portfelu

Przechowywanie łuski karpia w portfelu ma zapewnić pomyślność finansową w nadchodzącym roku. W wielu domach, oprócz sianka, pod obrus wkłada się także banknoty, co symbolizuje dostatek i dobrobyt. Czasem banknoty umieszcza się pod każdym talerzem, co stanowi również drobny podarunek dla gości. Innym dawnym zwyczajem było przechowywanie w portfelu ości karpia – miało to ten sam cel: przyciągnięcie pieniędzy i uniknięcie problemów finansowych.

Wróżby wigilijne o szukaniu miłości

Wigilijny wieczór sprzyja wróżbom związanym z miłością. Jedna z tradycji mówi, że aby przyciągnąć miłość, należy zjeść jabłko i policzyć pestki – parzysta liczba wróży powodzenie, a im więcej pestek, tym lepiej. Inny sposób? Położenie nożyczek na stole wigilijnym lub ucieranie maku przed kolacją może przyspieszyć zaręczyny lub spotkanie przyszłego wybranka. A jak poznać jego imię? Po wieczerzy wystarczy wyjść przed dom i zapytać o nie pierwszego napotkanego mężczyznę.

Pierwsza gwiazdka

O której godzinie zaczyna się wigilia? Decyduje o tym pierwsza gwiazdka na niebie. Symbolika gwiazdy jest niezwykle szeroka. A tego wyjątkowego wieczoru to właśnie ona daje sygnał do rozpoczęcia wieczerzy. W rzeczywistości nie jest to jednak gwiazda, tylko ciało niebieskie, które 24 grudnia pojawia się na niebie jako pierwsze. Z reguły jest to planeta Wenus, którą łatwo pomylić z gwiazdą. Wypatruje się jej po zachodniej stronie nieba, tuż po zmroku.

Treść artykułu opublikowana pierwotnie 7 grudnia 2016 roku. Aktualizacja: Maja Ewa Cwil