Barbórka, czyli Dzień Górnika. Skąd wzięła się ta nazwa i jak obchodzono Barbórkę w dawnych czasach? Poznaj tradycje, zwyczaje i przysłowia

W tym artykule:

1. Kiedy jest Barbórka?
2. Co to jest Barbórka?
3. Święto Barbórki: dawne tradycje i wróżby
4. Barbórka: co to znaczy dziś?
5. Przysłowia na Barbórkę

Kiedy jest Barbórka?

Barbórka to święto, które w Polsce obchodzone jest 4 grudnia, czyli w dzień wspomnienia świętej Barbary z Nikomedii. Jest ona patronką górników oraz osób, które pracują pod ziemią. Barbórka jest świętem stałym, co oznacza, że każdego roku przypada w tym samym dniu tego samego miesiąca. W 2024 roku Barbórka przypada na środę.

Co to jest Barbórka?

Barbórka to inaczej Dzień Górnika. W tym czasie, czyli w imieniny Barbary, osoby pracujące pod ziemią mają okazję do świętowania i oddania się zabawie. Tego dnia obrzędy religijne łączą się ze świeckimi. Po uroczystej mszy następuje czas na wspólną biesiadę i składanie sobie dobrych życzeń. Jednym z najbardziej znanych zwyczajów związanych z Barbórką są tzw. karczmy piwne. To czas na celebrowanie zawodu górnika i branie udziału w licznych zabawach oraz konkursach.

Dlaczego święta Barbara jest patronką górników?

Święta Barbara z Nikomedii ze względu na swój tragiczny życiorys stała się patronką osób, które poprzez pracę w ciężkich warunkach narażają swoje życie. Na szczególną opiekę świętej mogą więc liczyć górnicy, hutnicy i żołnierze. Święta Barbara żyła w III wieku n.e. Wywodziła się z pogańskiej rodziny, ale podczas pobytu w tureckiej Nikomedii poznała wiarę chrześcijańską i przyjęła chrzest. Wiadomość ta bardzo rozgniewała jej ojca, który uwięził córkę i chciał zmusić do zmiany decyzji. Barbara uciekła i schowała się w jaskini, do której drogę wskazał jej Bóg. Według legendy to właśnie to wydarzenie miało wpływ na to, że dziś święta jest patronką górników, kamieniarzy, geologów i innych osób pracujących pod ziemią.

Ojciec nie mogąc odnaleźć córki, doniósł na nią do straży zajmującej się tropieniem i prześladowaniem chrześcijan. Święta Barbara poniosła śmierć przez ścięcie mieczem. Niedługo potem życie stracił ojciec kobiety – został porażony piorunem. Według dawnych podań była to kara od Boga za wydanie córki. Święta Barbara jest dziś uznawana za patronkę ciężkiej i trudnej pracy oraz nagłej śmierci, z czym wiąże się często praca górnicza.

Święto Barbórki: dawne tradycje i wróżby

Tradycja obchodzenia górniczego święta w Polsce sięga XVIII wieku. Początkowo miało ono wydźwięk wyłącznie religijny. Górnicy udawali się na poranną mszę, która odprawiana była w kościele bądź na terenie kopalni obok figury świętej Barbary. Z biegiem lat zwyczaje związane z Barbórką zaczęły się rozszerzać. W XIX wieku, po uroczystościach religijnych, górnicy udawali się na spacer i zatrzymywali tuż pod dyrekcję zakładu pracy. W tym miejscu zarząd dziękował pracownikom podczas oficjalnej akademii za ciężką pracę i zaangażowanie. Sama nazwa Barbórka wywodzi się od imienia Barbary, choć pierwotny zapis święta to Barburka.

Stare zwyczaje i obrzędy

Ze świętem Barbórki związanych jest wiele dawnych zwyczajów i obrzędów. Jednym z nich było odczytywanie zamążpójścia. Młode dziewczyny sięgały po wróżbę z gałązką wiśni. Polegała ona na tym, aby włożyć do wazonu ściętą gałązkę – jeśli zakwitła do świąt Bożego Narodzenia, oznaczało to, że panna niebawem zostanie mężatką. W ludowych obrzędach zerwana gałązka drzewa symbolizowała szczęście i powodzenie. Z Barbórką związane są też ludowe przesądy i powiedzenia. Tego dnia obserwowano pogodę i przepowiadano, czy zima będzie mroźna, czy też nie.

Barbórka to przede wszystkim wspólne biesiadowanie w męskim gronie. Dobra zabawa miała być zwiastunem powodzenia w pracy podczas nadchodzących miesięcy. Zanim wszyscy udali się do karczmy piwnej, sprawdzano stroje. Każdy górnik musiał być ubrany w odświętny mundur. Jeśli któryś z elementów stroju nie był dopasowany, trzeba było poddać się karze. Najczęściej było nią wypicie piwa z solą.

Zmiany na przestrzeni lat

Barbórka to jednak przede wszystkim święto górników, dlatego to z tym zawodem wiąże się wiele polskich tradycji. Początkowo święto miało wydźwięk religijny, jednak z czasem zwyczaje kościelne i świeckie zaczęły się przenikać. Choć w czasach Polski Ludowej starano się zupełnie wyeliminować religijny charakter Barbórki. Kiedy władze PRL próbowały zlaicyzować obchody święta, pierwszym krokiem była zmiana nazwy. Zamiast Barbórki pojawiło się Dzień Górnika, któremu towarzyszyły festiwale, koncerty i inne wydarzenia o świeckim wydźwięku.

Historia karczmy piwnej

Karczmy piwne to zwyczaj znany i obchodzony do dzisiejszego dnia. Do Polski dotarł w latach 80 XX wieku z Niemiec. Początkowo to wydarzenie było zarezerwowane wyłącznie dla mężczyzn-górników. Kobiety miały własne spotkania, które znane były jako combry babskie.

Górnicze biesiady, czyli karczmy piwne, mają ściśle określone zasady. Przede wszystkim wspólna zabawa odbywa się przy dwóch stołach. Przy jednym z nich zasiadają:

• Stare Strzechy: doświadczeni górnicy;
• Młode Strzechy: studenci i adepci, którzy przygotowują się do zawodu górnika.

Na samym początku zostaje odśpiewany hymn górników, po czym przewodniczący karczmy piwnej wybiera tzw. kolegium piwne, które ma czuwać nad przebiegiem imprezy. Obowiązkowym trunkiem wieczoru jest piwo, które wypijane jest z dużego kufla. Kolejnym punktem zabawy jest przywołanie Lisa-Majora, czyli najstarszego spośród zgromadzonych mężczyzn, który cieszy się szacunkiem. Sama nazwa nawiązuje do lisiej kitki, która niegdyś zdobiła górnicze czapki. Doświadczony górnik przywoływał poczet sztandarowy, a tuż za nim pojawiali się młodzi górnicy czekający na pasowanie – nazywani Lisami.

Skok przez skórę i wyzwoliny

Obchody barbórkowe składają się z kilku charakterystycznych elementów, które nadają tej uroczystości wyjątkowy charakter. Jednym z nich są „wyzwoliny”, czyli tradycyjna ceremonia pasowania na górnika, podczas której adepta uderza się symbolicznie szpadą w ramię. Zgodnie ze zwyczajem, nowicjusz zobowiązany jest również do przygotowania poczęstunku dla swoich kolegów, w postaci tzw. „niecki krupnioku” lub odpowiedniego napitku.

Skok przez skórę to dawny zwyczaj, który był częścią pasowania młodych górników. Po uroczystym ślubowaniu musieli oni przeskoczyć przez skórę rozciągniętą przez starszych, doświadczonych kolegów. Lis Major dawał znak i wówczas należało wejść na podest i umiejętnie wykonać skok przez skórę. Obrzęd ten nawiązuje do skórzanego fartucha, który był dawniej elementem stroju górniczego. Na koniec następowały życzenia bezpiecznej pracy i powodzenia.

W czasach PRL-u zwyczaj barbórki wykorzystywano w celach propagandowych, by przedstawiać górników jako wzorcowych pracowników i bohaterów pracy socjalistycznej. Samym górnikom przynosiło to jednak pewne korzyści. Mieli dostęp do specjalnych przywilejów, takich jak zakupy w sklepach górniczych, gdzie można było nabyć rzadko dostępne towary. Wśród nich znajdował się na przykład sprzęt elektroniczny, który w innych miejscach był niemal nieosiągalny.

Barbórka: co to znaczy dziś?

Obecnie świętowanie Barbórki wciąż rozpoczyna poranne nabożeństwo. Podczas mszy wspomina się świętą Barbarę i prosi ją o ochronę i wstawiennictwo. Kolejnym punktem jest udanie się do siedziby zarządu. Tam odbywa się uroczysta akademia. Do tej pory ważnym elementem świętowania Barbórki jest oprawa muzyczna. Kiedy górnicy ubrani w eleganckie, odświętne mundury udają się na spacer ulicami, na których mieściły się całe osiedla górnicze, zawsze towarzyszy im orkiestra grająca uroczysty hymn. Wieczorem górnicy zaczynają zbierać się w karczmach piwnych i rozpoczynają wspólną zabawę. Tego dnia organizowane są też koncerty, wspólne spotkania i taneczne zabawy.

Przysłowia na Barbórkę

Święta Barbara po lodzie, to Boże Narodzenie po wodzie.

Barbara święta o górnikach pamięta.

Gdy na świętą Barbarę mróz, sanie chłopie na górę włóż i szykuj dobry wóz.

Kiedy na świętą Barbarę błoto, będzie zima jak złoto.

Barbara mrozi – Mikołaj lód zwozi.

Artykuł opublikowany pierwotnie 01.12.2023r. Aktualizacja: Maja Ewa Cwil